Gmina Mikołów jest podstawową jednostką lokalnego samorządu terytorialnego, powołaną do organizacji życia publicznego na swoim terytorium. Wszystkie osoby, które na stałe zamieszkują na obszarze gminy, z mocy ustawy o samorządzie gminnym, stanowią gminną wspólnotę samorządową i realizują swoje zbiorowe cele lokalne poprzez udział w referendum oraz poprzez swe organy.

Gmina posiada osobowość prawną. W imieniu własnym i na własną odpowiedzialność wykonuje zadania publiczne o znaczeniu lokalnym nie zastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów. Do zakresu działania gminy należą w szczególności zadania własne obejmujące sprawy:

• ładu przestrzennego, gospodarki nieruchomościami, ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej,
• gminnych dróg, ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego,
• wodociągów i zaopatrzenia w wodę, kanalizacji, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych, utrzymania czystości i porządku oraz urządzeń sanitarnych, wysypisk i unieszkodliwiania odpadów komunalnych, zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną oraz gaz,
• lokalnego transportu zbiorowego,
• ochrony zdrowia,
• pomocy społecznej, w tym ośrodków i zakładów opiekuńczych,
• gminnego budownictwa mieszkaniowego,
• edukacji publicznej,
• kultury, w tym bibliotek gminnych i innych placówek upowszechniania kultury,
• kultury fizycznej i turystyki, w tym terenów rekreacyjnych i urządzeń sportowych,
• targowisk i hal targowych,
• zieleni gminnej i zadrzewień,
• cmentarzy gminnych,
• porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli oraz ochrony przeciwpożarowej i przeciwpowodziowej, w tym wyposażenia i utrzymania gminnego magazynu przeciwpowodziowego,
• utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych,
• polityki prorodzinnej, w tym zapewnienia kobietom w ciąży opieki socjalnej, medycznej i prawnej,
• wspierania i upowszechniania idei samorządowej,
• promocji gminy,
• współpracy z organizacjami pozarządowymi,
• współpracy ze społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw.

Ponadto gmina Mikołów wykonuje zadania zlecone z zakresu administracji rządowej - na podstawie porozumień wymienionych w załączniku nr 3 do Statutu Gminy.

Organami gminy są:

• Rada Miejska - organ stanowiący i kontrolny,
• burmistrz miasta - organ wykonawczy.

Działalność organów gminy jest jawna. Jawność działania organów gminy obejmuje w szczególności prawo obywateli do uzyskiwania informacji, wstępu na sesje Rady Miejskiej i posiedzenia jej komisji, a także dostępu do dokumentów wynikających z wykonywania zadań publicznych, w tym protokołów posiedzeń organów gminy i komisji Rady Miejskiej.

W gminie Mikołów na mocy uchwał Rady Miejskiej mogą być tworzone jednostki pomocnicze w postaci dzielnic na terenach miejskich i sołectw na terenach wiejskich. Jednostkami pomocniczymi gminy Mikołów są sołectwa: Mikołów Borowa Wieś, Mikołów Bujaków, Mikołów Mokre, Mikołów Paniowy i Mikołów Śmiłowice, oraz dzielnica Mikołów Kamionka. Za zapewnienie warunków niezbędnych do realizacji zadań statutowych dzielnic i sołectw, odpowiedzialny jest burmistrz miasta.

Gmina wykonuje swe zadania w formach przewidzianych w ustawie o samorządzie gminnym m.in. poprzez tworzenie wyspecjalizowanych jednostek pozostających w jej strukturze organizacyjnej oraz jednostek prawnie wyodrębnionych, w tym przedsiębiorstw i spółek. Na tych samych zasadach współtworzy lub przystępuje do już istniejących związków i porozumień międzygminnych. W gminie Mikołów funkcjonują następujące jednostki organizacyjne, oraz prawnie wyodrębnione:

• Dzienny Dom Pomocy,
• Instytut Mikołowski,
• Miejska Biblioteka Publiczna,
• Miejski Dom Kultury,
• Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej,
• Ośrodek Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą,
• Zakład Gospodarki Lokalowej,
• Zakład Usług Komunalnych,
• Zarząd Szkół i Przedszkoli Mikołowskich,
• Gimnazjum nr 1,
• Gimnazjum nr 2,
• Zespół Szkół nr 2 (Gimnazjum nr 3 i Szkoła Podstawowa nr 6),
• Zespół Szkół nr 3 (Gimnazjum nr 4 i Szkoła Podstawowa nr 12 im. Józefa Janika),
• Szkoła Podstawowa nr 3,
• Szkoła Podstawowa nr 4,
• Szkoła Podstawowa nr 5,
• Szkoła Podstawowa nr 7,
• Szkoła Podstawowa nr 8,
• Szkoła Podstawowa nr 9,
• Zespół Szkolno-Przedszkolny (Szkoła Podstawowa nr 11 i Przedszkole nr 13),
• Przedszkole nr 1,
• Przedszkole nr 2,
• Przedszkole nr 3,
• Przedszkole nr 4,
• Przedszkole nr 5,
• Przedszkole nr 6,
• Przedszkole nr 7,
• Przedszkole nr 8,
• Przedszkole nr 9,
• Przedszkole nr 11,
• Przedszkole nr 12.

Podstawy prawne określające zasady funkcjonowania gminy Mikołów stanowią:

• ustawa z dnia 8.03.1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz. U. z 2001 r. nr 142 poz. 1591 z późn. zm),
• Statut Gminy Mikołów uchwalony na mocy uchwały nr XVIII/231/2004 Rady Miejskiej w Mikołowie z dnia 27.01.2004.